HAITIKO LURRIKARA, 2010-01-12

Iruzkinaren ariketan erabilitako mapa (ver aquí el mapa traducido)

Mapa hau aztertzeko, lehenbizi izenburua begiratuko dugu: “Haitiko lurrikara”. Mapa mota hau gaikakoa da.

Ondoren, legenda begiratuko dugu. Legendak mapan erabiltzen diren sinboloak, koloreak, elementu grafikoak eta datuak biltzen ditu lauki baten barruan. Mapan, legendak “Plaken arteko ertz eta gune motak” izena du. Bertan, lerro beltz batez, plaken arteko transformazio-ertzak adierazten dira eta lerro gris argi batez, plaken arteko elkartze-guneak.
 
Hurrengo pausoa, eskala begiratzea da. Eskalak mapako distantziak (cm) eta errealitatekoak (km) lotzen ditu proportzioan. Mapa honetako eskala grafikoa da eta mapako 2’4 cm errealitatean 1000km dira. Beraz, mapa honetako zenbakizko eskala honakoxea da: 1 : 41.666.666.

Laugarren pausoan, puntu kardinalak eta koordenatu geografikoak behatu behar dira. Lau puntu kardinal daude: iparraldea, hegoaldea, ekialdea eta mendebaldea. Mapa honetan ez da puntu kardinalik grafikoki agertzen. Koordenatu geografikoei erreparatuz gero, latitudea eta longitudea zehaztu behar dira. Latitudea paralelo batetik Ekuatoreraino (0º) dagoen distantzia da eta longitudea,

Kokapen geografikoa

berriz, meridiano batetik Greenwicheko meridianoraino (0º). Mapa honetan, Ekuatorearen paraleloa ageri da. Horrela, Haiti herrialdea 19º I-era kokatzen da, gutxi gora-behera, Ipar Hemisferioan, eta Greenwichetik 73º M-era, Mendebaldeko hemisferioetan.

Azkenik, bosgarren pausoan, gaia landuko dugu, hau da, lurrikararen kausak eta ondorioak. Hasteko, Haitiren kokapen geografikoa aztertuko dugu. Herrialde hori, Ekuatorearen (0º) eta Kantzer tropikoaren (23º) artean dago; Antilla izeneko artxipielagoko Hispaniola uhartean kokatzen da (Kubaren ondoan) eta Dominikar Errepublikarekin egiten du muga. Ozeano Atlantikoan dago, Karibeko itsasoan. Lehen esan bezala, Haiti honako koordenatu geografikoetan kokatzen da: 19º I eta 73º M.

Kokapen geologikoa

Lurrikararen uhinak eta epizentroa

Bukatzeko, Haitiren kokapen geologikoa aztertuko dugu. Haitiren inguruan, plaka askotarikoen ertzak daude, eta plaken ertz horiek bi mugimendu mota egiten dituzte: transformazioa eta elkartzea. Haiti transformazio-gune baten inguruan dago, Karibeko plakaren iparraldean, eta Ipar Amerikakoarekin egiten du muga. Mugimendu horren arabera, Karibeko plaka ekialderantz ari da eta Ipar Amerikakoa, mendebalderantz; beraz, bi plaka horiek elkar marruskatzen ari dira. Hori dela kausa, lurrikara-arrisku etengabea dago zonalde horretan. 

Lurrikara baten hipozentroa eta epizentroa. 
Haitin, azalean zegoen hipozentroa; ondorioz, 
lurrikara iraragarri suntsigarria izan zen

2010eko urtarrilaren 12an gertatu zena horren ondorioa izan zen. Egun hartan, epizentroa herrialdeko hiriburua den Port-au-Princetik 15 km-etara kokatu zen (Enriquillo failan), eta Richter eskalan 7,0 gradukoa (potentziakoa) izan zen. Port-au-Princeko aireportua itxi behar izan zuten eta telefono bidezko komunikazioak eten egin ziren. Gainera, Haitiko Nazio Batuen Erakundeko (NBE) egoitza erraustu egin zen eta bertako hainbat langile desagertu. Guztira, 230.000 hildako izan ziren, eta 3 milioi kaltetu.

                                                Maitane Eizagirre eta Maider Imaz
                                                DBHko 1. A, 1. C

PLACAS Y CORDILLERAS (COMENTARIO DE MAPA)

Este texto es el resultado del trabajo de l*s alumn*s de 1. de ESO, en el mes de enero. En un primer momento, l*s estudiantes estructuraron a modo de esquema los cuatro primeros pasos (los conocían). En un segundo paso, y mediante lluvia de ideas, hicieron propuestas sobre el tema representado en el mapa, para perfilar el quinto paso del comentario: lo que ves en el mapa y la relación con lo que sabes. Con posterioridad, se planificó el texto —se ordenaron las ideas— y se escribió colectivamente.
                                                        
Para interpretar este mapa, miraremos en primer lugar el título. En este mapa es el siguiente: "Placas y cordilleras”. El mapa es un mapa temático.

En segundo lugar, analizaremos la leyenda. La leyenda está situada en la parte baja del mapa, y es un cuadro donde se nos da información a partir de símbolos, colores, elementos gráficos y datos. En este mapa se indican los "bordes de las placas" con una línea negra y las "cordilleras", en color marrón.

El tercer paso es mirar la escala. La escala expresa la relación y proporción entre las distancias en el mapa y en la realidad. En este mapa no se muestra la escala.

En cuarto lugar, observaremos los puntos cardinales y las coordenadas geográficas. En los mapas hay cuantro puntos cardinales importantes: norte, sur, este y oeste. Sin embargo, no se indican gráficamente en el mapa.

Las coordenadas geográficas son la latitud y la longitud. La latitud es la distancia que hay desde un paralelo al Ecuador (0º). Además del paralelo principal hay otros que también son importantes: los trópicos (23º) y los círculos polares (66º). La longitud es la distancia que hay desde un meridiano al de Greenwich (0º). En el mapa no se muestran ni latitudes ni longitudes.

Finalmente, analizaremos el contenido del mapa y, para ello, relacionaremos lo que vemos en la imagen y lo que hemos aprendido en el aula. Si miramos el título y la leyenda, el mapa nos da dos informaciones importantes: las placas y las cordilleras. Por un lado, las placas se indican con una línea negra. Hay catorce placas. Por ejemplo, la placa Eurasiática, la Norteamericana, la Pacífica, etc. Cada placa tiene encima un continente y parte de un océano, con una excepción: la placa del Pacífico.

Por otro lado, las cordilleras se indican en color marrón. Las montañas se localizan en los bordes de las placas o cerca de ellas. Por ejemplo, los Pirineos, los Andes, el Himalaya, etc. Además de las cordilleras, vemos las dorsales oceánicas. Las dorsales tanbién se localizan en los bordes de las placas, pero bajo los océanos. Por ejemplo, la dorsal del océano Pacífico, la dorsal del Índico occidental, la dorsal atlántica, etc. Esta dorsal atraviesa de norte a sur el centro del Atlántico y tiene estas características:

a.    se extiende desde el Polo Norte al Sur;
b.    separa cuatro placas: Eurasiática, Norteamericana, Africana y Sudamericana;  
c.    Islandia es una de sus cimas, y divide la isla en dos pedazos.

Las placas están en continuo movimiento, uniéndose y separándose. Las primeras son convergentes y las segundas, divergentes. Las placas se mueven debido al movimiento de convección terrestre, cuya causa es el núcleo exterior líquido y muy caliente. A consecuencia del movimiento de convección, hay tres actividades internas: los terremotos, los volcanes y la orogenesia (formación del relieve). Por ejemplo, el relieve actual, los valles y las montañas, se originaron hace 65 millones de años, a principios de la Era Terciaria, y a consecuencia de ello, se extinguieron los dinosaurios.                                                                                 ........................                                 Alumnos de 1. de ESO

PLAKAK ETA MENDIKATEAK (MAPA IRUZKINA)

Testu hau DBHko 1. kurtsoko ikasleek urtarrilean egindako lanaren emaitza da. Lehen une batean, ikasleek aurreko lau urratsak landu zituzten eskema erara (ezagutzen zituzten). Bigarren une batean, eta ideia-jasaren metodoa erabiliz, mapan erakusten zen gaiaren inguruko proposamenak egin zituzten, iruzkineko bosgarren urratsa itxuratzeko: mapan ikusitakoa eta gelan ikasitakoa lotzea. Ondoren, testua planifikatu —ideiak ordenatu— egin ziren, eta talde handian idatzi. 

Para leer la versión en castellano

Mapa hau interpretatzeko, lehenbizi izenburua begiratuko dugu. Horren arabera, mapak “Plakak eta mendikateak” izena du. Mapa hau gaikako mapa da.

Ondoren, legenda begiratu behar dugu. Legendak mapan erabiltzen diren sinboloak, koloreak eta datuak biltzen ditu lauki baten barruan. Mapa honetan, plakak eta mendikateak biltzen ditu. Plakak eta beren mugak marra beltz batez azaltzen ditu, eta mendikateak kolore marroiz.

Hurrengo pausoa eskala begiratzea da. Eskalak errealitatearen eta maparen tamainen arteko proportzioa adierazten du. Mapa honetan ez da eskalarik ematen.

Ondoren, puntu kardinalak eta koordenatu geografikoak begiratu behar dira. Mapa honetan, ez da puntu kardinalik agertzen, ez eta koordenatu geografikorik ere.

Azkenik, mapa bera aztertuko dugu eta, horretarako, mapan ikusten duguna eta gelan ikasi duguna lotzen saiatuko gara. Mapa honetako izenburua eta legenda begiratzen badugu, bi informazio nagusi agertzen dira: plakak eta mendikateak. Plakak lerro beltzez bereizten dira eta mendikateak, kolore marroiz. Ikusten dugunez, hamalau plaka bereizten dira. Adibidez, Eurasiako plaka, Ipar Amerikakoa, Afrikakoa, e. a. Plaka bakoitzak kontinentea eta ozeano zati bat dauzka gainean, salbuespen batekin: ozeano Bareko plaka.

Kolore marroiari begiratzen badiogu, mendikateak antzemango ditugu. Mendikateak plaken ertzetan kokatzen dira edo mugetatik gertu. Adibidez, Himalaia, Alpeak, Pirineoak, e. a. Horrez gain, dortsal ozeanikoak agertzen dira, eta horiek ere plaken arteko muga edo ertzetan kokatzen dira. Dortsal batzuen izenak honako hauexek dira: ozeano Bareko dortsala, Indiako ozeanoko mendebaldeko dortsala, dortsal atlantikoa, e. a. Azken hau, adibidez:

•    Ipar polotik Hego polora hedatzen da.

•    Lau plaka banatzen ditu: Eurasiakoa, Ipar Amerikakoa, Afrikakoa eta Hego Amerikakoa.

•    Islandia bere gailurretako bat da, eta bi zatitan bereizten du.

Plakak etengabe mugitzen ari dira, urruntzen eta elkartzen. Lehenengoak dibergenteak dira eta bigarrenak, konbergenteak. Horren kausa nukleo bero-beroak sortzen duen konbekzio mugimendua da. Konbekzioaren ondorioz, hiru jarduera daude Lurraren barnean eta kanpoan eragina dutenak: jarduera bolkanikoa, sismikoa eta orogenikoa. Hiru jarduerek lurrikarak, sumendien erupzioa eta kontinenteen deriba (jitoa) sortzen dituzte. Esan bezala, dortsalak eta mendikateak plakak urrundu eta elkartzeagatik sortzen dira. Adibidez, gaur egungo paiasaia, erliebea eta mendikateak, Zenozoikoan (Hirugarren Aroan) zehar eratzen hasi ziren, orain dela 65 milioi urte hasi zen Lurraren aro geologikoan. Ondorioz, narrasti handiak suntsitu ziren…

                                                                      DBHko 1. kurtsoak

Leer la versión en castellano

COMENTARIO DE MAPAS GEOGRÁFICOS

Hoy proponemos un método de comentario de mapas geográficos. En entradas posteriores, añadiremos varios ejemplos de ejercicios de comentario realizados por alumnos de 1 de la ESO en euskara y castellano. El modelo no tiene mayor misterio.                                                                                           

Placas tectónicas y cordilleras

En primer lugar, miraremos el título, y después, el tipo de mapa que estamos analizando: físico, político o temático.

El segundo paso es observar la leyenda del mapa y describir con detalle lo que nos muestra.

El tercer paso es mirar la escala y distinguir si ésta es gráfica o numérica. Si fuera gráfica, podría calcularse la escala numérica como ejercicio añadido.

El cuarto paso consiste en fijarse si en el mapa vienen indicados los puntos cardinales y si están trazadas las líneas imaginarias de latitud (Ecuador, trópicos, círculos polares) y longitud (Greenwich).

Terremoto en Haití

El quinto paso es entrar a comentar el mapa, teniendo en cuenta el tema (título del mapa) y la descripción del tema (leyenda). Según el tipo de mapa, puede desarrollarse una exposición de causas y efectos del fenómeno que se muestra cartográficamente. El desarrollo de este quinto paso puede hacerse utilizando las cinco comadres.

A modo de ejemplos, publicaremos los comentarios sobre los mapas Placas y cordilleras y Terremoto en Haití.

OROGENESIA. MENDIKATEEN SORRERA

Irudi guztiak Joan Fontcuberta argazkilariarenak

Beste argazki batzuk

Mendikateak kontinenteetan, hau da, lurrazalean sortzen diren mendi multzoak dira. Bi plaken artean, edo zehatzago esanda, ertzetan, sortzen dira, hauek talka egiterakoan. Orain dela 65 milioi urte hasi ziren sortzen, narrasti handiak (dinosauroak) desagertu zirenean, Bigarren Aroaren amaieran (Mesozoikoan) eta Hirugarren aroaren hasieran (Zenozoikoan).
Mendikateak eta, orokorrean, mendi guztiak lurraren goraguneak edo maldak dira, 600m-tik gorakoak. Mendigune zaharrek (granitoa) malda higatuak eta forma leunak dituzte eta sortu berri diren mendiak (kareharria), berriz, gailur zorrotzak dituzte. Horregatik, harria mota dela eta, mendi guztiek ez dute forma berdina.

Mendi guztiak orogenesia izeneko prozesu baten bidez sortzen dira. Orogenesia mendiak (eta haranak) sortzeko prozesua da. Bi plaka konbergentek elkar jotzen dute eta, talkan, bata bestearen azpira irristatzen da. Fenomeno horri subdukzioa esaten zaio eta Lurraren barne-jardueragatik gertatzen da, hau da, mantuan etengabe ari den konbekzio mugimendua dela kausa (Konbekzioaz, beste animazio hau ere ikusi.)

Orogenesiaren ondorioz, Mesozoikoaren amaierako kareharrizko sedimentuak deformatu, tolestu eta altxatu egin ziren. Mendikateak sortu zirenean, prozesu berean, litosfera suntsituz joan zen, kontinenteen hurbiltzeagatik.

Adibidez, Himalaia Eurasiak (Laurasiako zatiak) eta Indiak (Gondwanako zatiak) talka egin zutenean sortu zen. Indiak 6.000 km-ko bidaia egin zuen Hego Hemisferiotik Ipar Hemisferiora. Plakaren abiadura 11 m mendeko, hau da, 11 cm urteko izan zen. Gaur egun, Lurraren barruko jarduera baretu denez, urteko 2 cm-ko abiadura du plakak. Hala ere, orogenesia berriro gerta liteke, etorkizunean.
                                                        Eneritz Ugartemendia, 2012
                                                                          1 . C (ORIXE BHI)